Çoğunlukla dağlık, kırsal yörelerde köylü ve çiftçi aileleri tarafından iç tüketime yönelik üretilen tulum peynirleri,‘yöresel kahvaltılık’ larımızın yıldızlarından. Peynir cenneti Anadolu’da birbirinden lezzetli çeşitleri var…
Tulum peynirinde, Erzincan, Erzurum ve Orta Anadolu’yu Akdeniz’e bağlayan Toros yaylalarının deri tulumları öne çıkıyor.
— Tulum peyniri; ham peynirin 2-3 gün baskıya alınıp daha sonra telemenin parçalanması, tuzlandıktan sonra tulumlara basılması ve belli bir süre olgunlaşması sonucu elde edilen peynir olarak tanımlanıyor. Peynirin ömrünü uzatmak için tuluma basma, küp, fıçı, torba kullanma geleneği Orta Asya’dan Balkanlar’a kadar her dönemde yaygın uygulanan bir yöntem. Tulum peyniri ülkemizde, Trakya bölgesi dışında, sıkça yapılan peynirler arasında. Özellikle Erzincan, Erzurum ve Orta Anadolu’yu Akdeniz’e bağlayan Toros yaylalarının deri tulumları öne çıkıyor. Çoğunlukla dağlık, kırsal yörelerde köylü ve çiftçi aileleri tarafından iç tüketime yönelik olarak üretiliyor. Tam yağlı sütten yapıldığı gibi, tereyağı üretiminden artan yavan sütlerin de değerlendirilmesini sağlıyor. Yağlı, kaliteli deri tulum peyniri büyük kentlerimizde talep gören bir ürün olarak öne çıkıyor. Tulum peynirleri, beyaz peynir ya da kaşar gibi özel mandıralarda yapılmıyor. Son yıllarda plastik ambalajlı tulum peynirleri piyasaya sürülmüş olsa da geleneksel yöntemle üretim hâlâ başı çekiyor. Peynir cenneti Anadolu’da yıllardır birbirinden lezzetli tulum peynirleri üretiliyor. Şimdi isterseniz Türkiye’nin yöresel tulum peynirlerinden başlıcalarına kısaca bir göz atalım… Erzincan-Şavak Tulum Pe y n i r i Erzincan’ın Şavak göçerlerinin genellikle koyun sütünden yaptıkları, kimi zaman da keçi sütü karıştırdıkları bu tulum peyniri; Bingöl, Erzincan, Elazığ, Tunceli ve Erzurum’un dağlık bölgelerinde üretiliyor. ‘Şafak peyniri’ olarak da biliniyor. En yağlısı İliç yöresinde yapılıyor. Kemah tulumu da oldukça beğenilen bir tür. Yöresel göçer aşiret peyniri olan ‘Şavak’ın ünü tüm
Peynir cenneti anadolu’da pek çok çeşidi bulunan tulum peynirleri tam yağlı sütten yapıldığı gibi, tereyağı üretiminden artan yavan sütlerin de değerlendirilmesini sağlıyor.
Türkiye’ye yayılmış durumda. Beyaz ve krem renkte, yağlı, kolay dağılmayan, kendine özgü tereyağı aromalı, yarı sert ve keskin tatta bir peynir. Kimi zaman, yağı alınmış sütten de yapıldığı için, yağ oranında ve lezzetinde doğal olarak farklılıklar olabiliyor. Günümüzde artan talep nedeniyle sahteleri de piyasaya sürülen Şavak peynirinin yapılışına gelince… Önce, çiğ sütten ham peynir yapılıyor: Sütler sağıldığında hemen süzülüyor ve doğal hararetinde, 28-32 derecede mayalama işlemi başlatılıyor. Ham peynir ahşap bir hamur teknesi içinde, karıştırma sopasıyla parçalanıp yeniden bez torbalara dolduruluyor. Torbaların ağzı dikiliyor ve kalan peynir suyunun akması için 1-3 gün ağırlık altında baskıya alınıyor. Peynir daha sonra bir tenekeye boşaltılarak eziliyor. Bu arada üzerine yüzde 2-3 oranında tuz serpilip iyice karıştırılıyor. 5-6 gün sonra bu işlem tekrarlanıyor. Peynirin ön işlemesi tamamlandıktan sonra önceden hazırlanmış kıl keçisi, nadiren koyun veya kuzu tulumuna ya da plastik bidonlara sıkı sıkıya bastırılıyor. Arada hava boşluğu kalmaması önemli. Peynir tulumda olgunlaştırılıyorsa, tulumun ağzının sıkıca kapanmasına özen gösterilmeli. Eğer plastik bidon kullanılıyorsa, kapağı kapatılmadan önce temiz bir naylonla ağzı örtülüyor. Olgunlaşma süresince bidondaki peynirin fazla suyunun çıkmasına olanak vermek için ayrıca bidonların büyüklüğüne göre, bir tür ince çiviyle bidona 25-50 delik deliniyor. Delikler peynirin havalanmasına yardımcı oluyor. Tulumlarda ise peyniraltı suyu doğal olarak derinin porlarından sızıyor. Peynirlerin tulum veya bidonlara basılması tamamlanır tamamlanmaz, olgunlaşmaları için doğal mağaralara ya da soğuk hava deposuna gönderiliyor ve burada 2-3 ay bekletiliyor. Mağaraların nemi yüzde 75-85 arasında değişiyor. Soğuk hava deposunun ortalama sıcaklığının 3-4 derece, nem oranının ise 70- 80 olması gerekiyor. Afyon Tulum Pe y n i r i Ege usulü, önceden tıraşlanmış deri yüzeyinin içine basılıyor. En ünlüleri Şuhut’un Başören, Sinanpaşa’nın Kırka köylerinden geliyor. 60-70 kilo olanları koyun derisine, 5-10 kilo çekenleri kuzu derisine basılıyor. Yaylada yapılmış tam ya da yarı yağlı taze ve genellikle tuzsuz peynirlerden yapılıyor. Pazara getirilen bu bir haftalık peynirler arasında tulumda saklanmış olanlar tercih ediliyor. Satın alınan peynirler hep bir arada büyük kazanlar içinde soğuk suya konuyor, ekşilik ve acılıkları alınıyor. Keçi sütünden yapılan peynirler 24 saat, koyun sütünden yapılan peynirler ise 2-3 saat bu suda bırakılıyor. Kazandan alınan peynirler bir tülbentle süzülüyor, sonra elle ceviz büyüklüğünde parçalanıp tuzlanıyor. Ufalanmış ve tuzlanmış peynirler, tulumlara ya hemen ya da bir gün bekletildikten sonra basılıyor. Afyon tulum peynirlerinin özelliği, olgunlaşma sürecinde bekletildiği mahzenlerin ısısının daha yüksek olması. Sıcakta olgunlaşma hızlandığından, 30-45 gün depolama yeterli oluyor.
Kargı Tulum Peyniri Çankırı, Çorum yöresinde, sonbahar sütünden yapılan lezzetli bir yağlı tulum peyniri.
Kayseri Tulum Peyniri Yapılışı Afyon tulum peynirine benzemekle birlikte, peynir soğuk sudan çıkarıldıktan sonra 45-55 derece sıcaklıkta suda elastiki bir kıvam alıp uzayıncaya dek bırakılıyor. Ayrıca bu peynirler tuluma doldurulduğu gibi, kimi yerde de çömleklere basılıyor.
Isparta Tulum Pe y n i r i Peynir yapılacak süt yağlıysa, hayvandan sağıldığı sıcaklıkta çiğ olarak, eğer yağsız sütten yapılacaksa biraz ısıtılarak, özel hazırlanmış ev mayasıyla mayalanıyor. Pıhtı, yağlı ya da yağsız sütten oluşuna göre biraz ısıtılıyor. İnce çubuk veya kepçelerle parçalanır, süzek bezlerinden süzülür ve ham peynir elde ediliyor. Baskıya konulan ham peynir, elle nohut büyüklüğünde ufalanıyor. İnce ve temiz tuzla yüzde 4-5 oranında tuzlanıyor. Elde edilen peynir bir tulumu dolduracak miktarda ise hemen basılıyor. Değilse, üzeri örtülerek serin bir yerde saklanıyor ve daha sonra yapılan peynirle birlikte tuluma basılıyor. Ancak peynirin tuluma basılmadan önce bekleme süresi 3-4 günü aşmamalı. Daha fazla bekletmek gerekiyorsa, tuluma basılıp bekletilmeli. Tulumlar, ağız kısmı bağlandığı zaman hava almayacak şekilde doldurulduktan sonra tuzlanıyor, sicimlerle ağızları bağlanıyor. Ve hemen olgunlaştırma mahzenlerine ya da obruklara konuyor. Tulumlar yörede ‘in’ veya ‘obruk’ denilen mağaralarda, altlarında su toplanmayacak şekilde meyilli taşlar üzerine yerleştiriliyor. Ağız kısımlarının yukarıya gelmesine ve tulumların birbirine değmemesine özen gösteriliyor. Altlarının ıslak olduğu görülen tulumların yerleri değiştiriliyor Yaklaşık 3-4 ayda olgunlaşıyor.
Karaman Tulumu Yaklaşık 8-16 kiloluk bez tulumlara basılan bu peynir genellikle tam yağlı sütten yapılıyor.
Tokat Tulum Peyniri
Tuzlanmış taze peynirler işleniyor. Ufalandıktan sonra kaynar suya atılıyor, birbirlerine yapışıp kitle oluşturuncaya dek karıştırılıyor. Sonra deri tulumlara basılıyor. Haşlama sırasında taze peynirin yağı ve tuzu kaynama suyuna geçtiğinden, ortaya daha uzun ömürlü ancak yavan, sert lezzette bir peynir çıkıyor.
Giresun Tulum Peyniri
Orta yağlı koyun sütünden üretilen peynir, deri ‘tulûk’ içine basılıyor. Mağara ya da soğuk hava depolarında olgunlaştırılıyor. Tulûk açıldığında, eğer sıcak bir yerde beklerse küfleniyor.
Kaynak: Süt Uyuyunca: Türkiye’nin Peynirleri, Artun Ünsal, YKY